Gebitbescherming (bitje)

American Football is een intensieve contactsport, waarbij fysieke botsingen en tackles kunnen leiden tot letsel. Een goede mondbeschermer – vaak bitje genoemd – is essentieel om het gebit en de mond van spelers te beschermen. In veel sporten (van boksen tot hockey en ook American Football) is het dragen van een bitje inmiddels de norm.

In dit artikel lees je:

Het belang van een goed bitje

Waarom is een mondbeschermer nu zo belangrijk, zelfs bij een sport waar spelers al een helm dragen? Het voornaamste doel is het gebit en de mond beschermen tegen de impact van botsingen, vallen en harde klappen. Een bitje vormt een dempende laag over de tanden van de bovenkaak. Bij een directe klap op de mond of kaak verdeelt het bitje de kracht van de impact over meerdere tanden en de kaak, in plaats van dat alle energie zich concentreert op één tand. Hierdoor wordt de kans op afgebroken of uitgeslagen tanden aanzienlijk verminderd. Mocht er toch een tand loskomen door een impact, dan zorgt het bitje er bovendien voor dat de tand in de beschermer blijft zitten en niet op het veld verloren gaat of in de keel kan schieten – iets wat ernstige complicaties kan voorkomen.

Daarnaast beschermt een gebitsbeschermer ook het zachte weefsel in de mond. Zonder bitje kan een speler bij een onverwachte klap gemakkelijk op de binnenkant van de wangen, lippen of tong bijten met diepe snijwonden als gevolg. Het bitje functioneert als een buffer tussen de scherpe randen van het gebit en de zachte monddelen, en verkleint zo de kans op snijwonden en kneuzingen van lippen, tong en wangen. Men ziet zelfs regelmatig dat spelers op hun bitje bijten tijdens spannende momenten – dit ontziet het tandvlees en de kaakgewrichten bij het klemmen van de kaak, en voorkomt dat tanden door stress onnodig op elkaar gedrukt worden.

Als laatste zorgt een mondbeschermer ook voor het verminderen van de ernst van andere blessures. Zo verkleint het de kans op een hersenschudding. Hoewel een bitje natuurlijk geen garanties biedt tegen hersenschuddingen (een helm blijft daarvoor de eerste bescherming), is elke extra demping meegenomen. Voor coaches is het dus duidelijk: een goed passend bitje is een kleine moeite die potentieel grote blessures kan voorkomen.

Een interessant gegeven uit de sportgeschiedenis: voordat bitjes gemeengoed werden, waren gebitsblessures schering en inslag in contact- en veldsporten. In de jaren 1950 was naar schatting meer dan de helft van de geregistreerde blessures in American Football gerelateerd aan tanden of kaak. Sinds het wijdverspreide gebruik en (in veel competities) de verplichting van gebitsbeschermers is dat percentage gedaald tot onder 1% van alle blessures. Met andere woorden, het bitje heeft een enorme bijdrage geleverd aan het terugdringen van tandletsel in de sport.

Bitjes in Flag Football vs. Tackle Football

Gezien het verschil in fysiek contact zou men denken dat mondbescherming in flag football misschien minder van belang is. In de praktijk wordt echter ook bij flag football stevig aangeraden – en in veel competities waaronder de AFBN en FFL zelfs verplicht – om een bitje te dragen. Hoewel er in flag geen bewuste harde tackles zijn, kunnen er altijd botsingen of valpartijen plaatsvinden waarbij tanden geraakt worden. Spelers kunnen per ongeluk met de hoofden tegen elkaar komen of struikelen en gezichtsblessures oplopen. Het bitje is in flag football vaak zelfs het enige stuk beschermingsmateriaal dat standaard wordt gedragen (er wordt immers geen helm of schouderpad gebruikt in de pure flag-variant).

In Tackle Football is het dragen van een mondbeschermer vrijwel overal ter wereld verplicht volgens de spelregels. Vanaf jeugdcompetities tot high school/college-niveau en in vele internationale bonden is het bitje onderdeel van de standaarduitrusting, net als helm en pads. In sommige competities (bijvoorbeeld NCAA college football) zijn er zelfs specifieke eisen: zo moet het bitje een felle kleur hebben (niet doorzichtig of wit), alle bovenste tanden bedekken en van goedgekeurd materiaal gemaakt zijn. Hoewel in de professionele NFL de handhaving iets minder strikt is (sommige NFL-spelers laten het bitje soms hangen of dragen het niet consequent), is het toch de algemene consensus dat een speler zonder bitje onnodig risico loopt. Coaches doen er daarom goed aan om binnen hun team altijd erop toe te zien dat elke speler – zowel bij trainingen als wedstrijden – zijn gebitsbeschermer indeed draagt. Een blessure aan het gebit kan immers langdurig herstel vergen en bijvoorbeeld een uitgeslagen tand is vaak blijvend verloren of kostbaar in behandeling.

Kortom, ongeacht of je als coach een flag- of tackle-team begeleidt: benadruk het belang van bitjes aan je spelers. In flag football is het vaak de enige bescherming die een speler heeft tegen onverwachte impact, en in tackle football vormt het een onmisbare extra laag naast de helm en andere bescherming. Better safe than sorry – een gebitsbeschermer moet net zo vanzelfsprekend zijn als het meenemen van de bal.

Soorten bitjes

Er zijn diverse soorten gebitsbeschermers op de markt, ieder met hun eigen voor- en nadelen. Grofweg kunnen we de bitjes in drie categorieën indelen:

  1. Standaard (kant-en-klaar) bitjes: Dit zijn voorgevormde, goedkope bitjes die je zo uit de verpakking in de mond kunt doen. Ze zijn meestal verkrijgbaar in beperkte maten en gemaakt van een stevige kunststof (zoals polyurethaan of een vinyl-acetaat copolymeer). Omdat ze niet precies op maat van het gebit zijn, zitten ze vaak minder comfortabel en bieden ze slechts basisbescherming. Ze hebben weinig houvast en veel spelers moeten constant de kaken op elkaar klemmen om het bitje op zijn plek te houden. Dit type wordt in American Football minder aangeraden vanwege de matige pasvorm en bescherming.
  2. Aanpasbare “boil-and-bite” bitjes: Deze bitjes (in het Nederlands ook wel thermoplastische bitjes genoemd) kun je zelf naar je gebit vormen door ze voor gebruik te verwarmen in heet water en erin te bijten. Ze zijn meestal gemaakt van ethyleen-vinylacetaat (EVA), een flexibel thermoplastisch materiaal. Je dompelt het bitje ongeveer 10-15 seconden onder in bijna kokend water, laat het heel even afkoelen, en plaatst het in de mond zodat je hard kunt bijten en het materiaal de vorm van je tanden aanneemt. Zo krijg je een individueel aangepaste pasvorm. Deze bitjes zijn betaalbaar en daardoor populair – zeker bij jeugdspelers die nog groeiende zijn en vaker een nieuw bitje nodig hebben. Wel kunnen ze relatief dik zijn, wat het praten of ademen iets lastiger maakt, en na verloop van tijd kunnen ze hun vorm en spanning verliezen. Desondanks bieden goed aangemeten “koken-en-bijten” bitjes een redelijke bescherming voor trainingen en wedstrijden.
  3. Op maat gemaakte bitjes: Dit zijn gebitsbeschermers die professioneel door de tandarts of een gespecialiseerd laboratorium worden vervaardigd op basis van een afdruk of digitale scan van het gebit. Ze worden vaak in lagen opgebouwd van hoogwaardige thermoplastische materialen onder hoge druk of vacuüm, precies passend om de tanden. Zo’n custom-made bitje heeft de beste pasvorm, blijft het stevigst op zijn plek zitten en biedt de hoogste mate van bescherming. Ook het comfort is doorgaans veel hoger dan bij standaard of boil-and-bite varianten – spelers kunnen makkelijker ademen en spreken met een goed passend bitje op maat. Het nadeel is uiteraard de hogere kostprijs en levertijd, maar voor topsporters of spelers die al een keer ernstig tandletsel hebben gehad, is dit vaak de investering waard. Uit onderzoek blijkt dan ook dat op maat gemaakte gebitsbeschermers kwalitatief superieur zijn in bescherming vergeleken met standaard exemplaren.
Enkel of dubbel?

Bitjes zijn er bovendien in uitvoeringen voor alleen de bovenkaak (enkelvoudig) of voor zowel boven- als ondergebit (dubbel/tweedelig). Een tweedelig bitje dat beide kaakranden bedekt biedt in principe de meest volledige bescherming, omdat het het hele gebit beschermt in plaats van alleen de boventanden. Dit kan belangrijk zijn bij zeer harde klappen op de kin of kaak. Veel American Football-spelers gebruiken echter een enkel (bovenkaak) bitje, aangezien dit doorgaans prettiger zit en het ademen en communiceren minder belemmert. Een dubbel bitje maakt het moeilijker om te praten op het veld, wat bijvoorbeeld voor een quarterback of coachende speler nadelig kan zijn. Coaches zullen dus doorgaans kiezen voor een oplossing die voldoende beschermt maar de prestaties niet hindert.

Met of zonder strap (bandje)

Gebruik, onderhoud en vervanging

Een mondbeschermer heeft alleen zin als deze goed wordt gebruikt en onderhouden. Hieronder geven we tips over hoe je een nieuw bitje in gebruik neemt, hoe je het schoon houdt, en wanneer je het moet vervangen.

In gebruik nemen (pasvorm aanpassen)

Bij vooral de aanpasbare bitjes is de eerste stap na aanschaf het correct op maat vormen van het bitje voor de beste pasvorm en bescherming. Volg altijd de instructies van de fabrikant, maar in grote lijnen werkt het als volgt voor een standaard “koken-en-bijten” bitje:

  1. Verwarmen: Breng water aan de kook en haal het van het vuur. Dompel het bitje ongeveer 10 tot 15 seconden in het hete (niet meer kokend, maar nog wel zeer warm) water. Het materiaal wordt hierdoor week en vervormbaar. (Pas op dat het bitje niet te lang in kokend water blijft, want dan kan het vervormen of te zacht worden.)
  2. Vormen: Haal het bitje voorzichtig uit het water (bijvoorbeeld met een tang of lepel) en laat het een paar seconden afkoelen zodat het oppervlak niet te heet is voor de mond. Plaats dan het bitje op de bovenste tandenrij in de mond. Bijt ferm dicht en zuig eventueel vacuum zodat het materiaal zich nauw omsluit om de tanden. Druk met de vingers vanaf de buitenkant tegen de lippen en wangen aan om het materiaal goed in de vorm van je gebit te laten komen. Deze fase duurt meestal een halve minuut tot een minuut, totdat het bitje merkbaar begint uit te harden in de nieuwe vorm.
  3. Afkoelen en testen: Neem het bitje uit de mond en leg het in koud water om het uithardingsproces te voltooien. Plaats het vervolgens weer in de mond en controleer de pasvorm. Het bitje moet stevig blijven zitten op de boventanden, ook als je de mond opent of even praat, zonder dat je hoeft te bijten of het met je tong op zijn plek hoeft te duwen. Voelt het nog los of zit het scheef, dan kun je (afhankelijk van het product) de vormstap soms eenmalig herhalen door opnieuw te verhitten en te vormen.

Heeft een speler een nieuwe op maat gemaakte beschermer via de tandarts gekregen, dan is bovenstaande proces niet nodig – die zou meteen perfect moeten passen. Wel is het raadzaam dat de speler het bitje enkele keren draagt tijdens trainingen om te wennen, voordat hij of zij het in een wedstrijd gebruikt. Laat spelers ook oefenen met praten met hun bitje in, zodat play-calling of communicatie op het veld straks duidelijk blijft.

Onderhoud (schoonmaken en bewaren)

Een bitje gaat langer mee en blijft hygiënisch als het goed wordt onderhouden. Enkele tips die coaches aan hun team kunnen meegeven:

  • Reinig na elk gebruik: Spoel het bitje direct na de training of wedstrijd af onder koud of lauw stromend water. Dit verwijdert speeksel en vuil. Gebruik vervolgens een milde zeep of een speciale gebitsbeschermer-reiniger om bacteriën te verwijderen. Borstel het bitje eventueel licht met een zachte tandenborstel om plak te verwijderen, maar niet te hard schrobben om krassen te voorkomen.
  • Regelmatig grondig schoonmaken: Naast het afspoelen na gebruik is het verstandig het bitje bijvoorbeeld wekelijks een keer extra goed schoon te maken. Dit kan met antibacteriële mondspoeling of door het bitje in een oplossing van water met een beetje azijn of bakingsoda te leggen (volg de aanbevelingen van de fabrikant of tandarts). Let op: gebruik geen kokend water of agressieve chemicaliën voor reiniging, want die kunnen het materiaal vervormen of aantasten.
  • Bewaren in een ventilerende case: Bewaar het bitje droog en uit de zon, bij voorkeur in een ventilerend bewaardoosje. Veel bitjes worden geleverd met zo’n case. Door ventilatie kan het bitje opdrogen en krijgen bacteriën minder kans. Leg het bitje nooit los in een sporttas tussen de vieze kleding; dat is vragen om infecties of beschadigingen.
  • Geen hoge temperaturen: Laat een bitje niet in een hete auto of op een verwarming liggen. De meeste materialen (zeker EVA) kunnen vervormen bij hoge temperaturen. Ook uitkijken met huisdieren – honden bijvoorbeeld zijn berucht om het kapot kauwen van gevonden bitjes vanwege de geur/tastsensatie.

Een goed onderhouden bitje zal fris blijven ruiken en proeven, wat de drempel voor spelers om het te dragen ook lager houdt. Als coach kun je overwegen om periodiek te controleren of spelers hun bitje schoon hebben (bijvoorbeeld voor aanvang van een wedstrijd), net zoals je de uitrusting checkt.

Wanneer vervangen?

Geen enkel bitje gaat eeuwig mee. Het is belangrijk om te weten wanneer een gebitsbeschermer aan vervanging toe is, zodat de bescherming optimaal blijft. Adviseer spelers om hun bitje te vervangen in de volgende gevallen:

  • Beschadiging: Wanneer het bitje scheurtjes, barstjes of gaten begint te vertonen, is het tijd voor een nieuwe. Beschadigingen verzwakken de structuur en maken het bitje minder effectief bij impact. Ook kunnen scherpe randjes ontstaan die het tandvlees of de mond kunnen irriteren.
  • Verlies van pasvorm: Als het bitje niet meer strak om de tanden aansluit of makkelijk uitvalt omdat het materiaal is uitgerekt of vervormd, biedt het niet langer voldoende bescherming. Dit kan na verloop van tijd gebeuren, zeker bij boil-and-bite bitjes die intensief gekauwd zijn. Een losse beschermer betekent minder schokabsorptie en een hoger risico bij een klap.
  • Groei of gebitsverandering: Bij jeugdspelers verandert het gebit voortdurend door groei en het wisselen van tanden. Een bitje dat enkele maanden geleden nog paste, kan nu te krap of juist te ruim zijn. Controleer daarom bij jonge atleten elke paar maanden de pasvorm en vervang het bitje zodra het gebit duidelijk is veranderd. Ook orthodontische behandelingen (beugel) kunnen de stand van tanden veranderen, wat een nieuw passend bitje nodig maakt.
  • Hygiëne en slijtage: Zelfs zonder zichtbare scheuren kan een bitje na langdurig gebruik (bijvoorbeeld een jaar intensief trainen en spelen) materiaalmoeheid vertonen. Het absorbeert duizenden kleine schokken en kan microscopische scheurtjes oplopen. Veel experts raden daarom aan om ten minste jaarlijks een bitje te vervangen, zelfs als het er nog oké uitziet. Bij fanatieke sporters of doorgewinterde kauwers kan elk sportseizoen een nieuw bitje geen overbodige luxe zijn. De kosten van een standaard bitje zijn in elk geval vele malen lager dan die van een tandartsbehandeling!

Als coach kun je aan het begin van het seizoen een moment inplannen waarop alle spelers hun bitje laten zien en passen. Zo kun je snel signaleren of iemand met een versleten of te klein bitje rondloopt. Beter nog: stimuleer spelers (en hun ouders, bij jeugdteams) om altijd een reservebitje in de sporttas te hebben. Mocht een bitje kapotgaan of kwijt raken op een wedstrijddag, dan is er altijd een alternatief direct beschikbaar.

Sommige gebitsbeschermers voor American Football hebben een bandje waarmee het bitje aan de helm kan worden bevestigd. Het idee hierachter is dat het bitje niet kwijtraakt – het hangt aan de helm als de speler het even uit de mond haalt. Zeker bij jonge spelers kan dit handig zijn om te voorkomen dat een bitje tijdens de training verdwijnt in het gras. Een nadeel is echter dat een strap het bitje soms in de weg kan zitten of spelers verleidt om op het bitje te kauwen terwijl het aan de helm bungelt (wat de levensduur en pasvorm niet ten goede komt). Strapless (bandloze) bitjes blijven uit zichzelf in de mond zitten door de goede pasvorm en worden door veel spelers als comfortabeler ervaren, omdat er geen band langs de mondhoek zit. De keuze tussen met of zonder strap is vaak persoonlijke voorkeur of afhankelijk van reglementen, maar in alle gevallen geldt: het bitje moet in de mond zitten tijdens het spel om effectief te zijn!

Bitjes bij een beugel of kunstgebit

Bijzondere aandacht is nodig voor spelers die een beugel (orthodontische apparatuur) dragen of een gedeeltelijk/volledig kunstgebit hebben. Deze situaties vereisen vaak aanpassingen in de mondbescherming, zodat zowel het gebit als de orthodontische of tandprothetische apparaten veilig zijn tijdens het sporten. Hieronder bespreken we waar coaches op moeten letten:

  • Bitje in combinatie met een beugel: Ook tijdens een beugelbehandeling is het absoluut nodig om een gebitsbeschermer te gebruiken. Sterker nog, met een beugel kan een klap op de mond extra vervelend uitpakken: de metalen brackets en draadjes kunnen zonder bescherming lelijke snijwonden veroorzaken aan de binnenkant van de lip of wang. Het beste is om een speciaal beugelbitje te gebruiken. Dit is een type bitje dat zo ontworpen is dat het over de beugel heen past. Vaak zijn beugelbitjes iets ruimer en van zachter, hervormbaar materiaal (bijvoorbeeld medische silicone) gemaakt, zodat ze zich kunnen aanpassen aan de voortdurend verschuivende tanden tijdens de behandeling. Bij de orthodontist of tandarts kan een beugelbitje op maat gemaakt of aangepast worden tijdens de controles. Er zijn zowel opties voor alleen de bovenkaak als voor dubbele (boven+onder) beugelbitjes, afhankelijk van waar de beugel zit. Coaches dienen erop te hameren dat juist beugeldragers consistent hun bitje dragen: het beschermt niet alleen de tanden, maar voorkomt ook schade aan de vaak kostbare beugel en pijnlijke verwondingen door losse beugeldelen.
  • Bitje met een gedeeltelijk kunstgebit (partiële prothese): Spelers die één of meerdere ontbrekende tanden hebben en een partiële prothese (uitneembaar plaatje of frame met nep-tanden) dragen, doen er verstandig aan eveneens een mondbeschermer te gebruiken. In principe kan een normaal bitje volstaan, maar er zijn een paar aandachtspunten. Ten eerste moet de prothese tijdens het sporten bij voorkeur in de mond blijven zitten; deze vult de lege ruimtes op en geeft het bitje een volledig oppervlak om op aan te sluiten. Een op maat gemaakte gebitsbeschermer kan vervaardigd worden terwijl de uitneembare prothese in de mond zit, zodat beide perfect op elkaar aansluiten. Dit zorgt voor de beste bescherming én houdt de partiële prothese stevig op zijn plek bij een impact. In sommige gevallen kan een tandarts er echter voor kiezen om juist zonder het kunstgebit een bitje te maken, bijvoorbeeld als metalen haakjes van de prothese anders extra risico op verwonding geven. Bespreek dit met de tandarts/protheticus – maatwerk is hier het sleutelwoord. Belangrijk is dat de speler nooit zonder bescherming het veld op gaat: met of zonder het plaatje in, er moet altijd iets van bescherming over de kwetsbare plekken.
  • Bitje met een volledig kunstgebit: Hoewel het niet vaak voorkomt in American Football (meestal zijn het jongere spelers zonder volledige prothese), kan bij veteranele of speciale gevallen een speler een volledig kunstgebit hebben. Als de speler met het kunstgebit in speelt, biedt dat gebit zelf enige bescherming, maar het blijft raadzaam er een sportbitje overheen te dragen voor extra demping en om te voorkomen dat de prothese bij een klap losraakt. Als de speler zonder de prothese in de mond speelt (sommige mensen vinden een kunstgebit onprettig of onveilig tijdens sport), is een bitje helemaal essentieel. Zonder tanden krijg je bij een harde klap op de kin namelijk geen natuurlijke buffer, waardoor de kaken hard op elkaar kunnen slaan. Dit kan in extreme gevallen leiden tot een kaakfractuur (bijvoorbeeld een breuk in de kaakkopjes). Een eenvoudige zachte beschermer – desnoods op maat gemaakt voor de situatie zonder tanden – kan dit voorkomen door als afstandhouder te fungeren. Voor edentate (tandeloze) sporters volstaat vaak een enkelvoudig bitje van wat dikker materiaal; complexe lagen zijn minder nodig omdat er geen tanden meer zijn om te beschermen, maar het gaat vooral om het opvangen van de klap. Als coach is het belangrijk hier discreet met de speler over te communiceren en eventueel een tandarts te raadplegen om de beste oplossing te vinden.

Conclusie: Mondbescherming is voor iedere American Football-speler van groot belang – of het nu gaat om een jeugdige flag footballer met zijn eerste melktanden gewisseld, een senior tackle-speler met een volledig gebit, of iemand met orthodontische apparatuur of protheses. Als coach in Nederland kun je het goede voorbeeld geven door mondbeschermers net zo verplicht te stellen als het dragen van een helm. Zorg dat spelers de voor hen juiste variant gebruiken, dat bitjes tijdig vervangen worden en dat special cases (zoals beugels) passende oplossingen krijgen. Een goed bitje vergroot niet alleen de veiligheid, maar geeft spelers ook mentaal vertrouwen om voluit te durven spelen, omdat ze weten dat hun glimlach beschermd is!

Scroll naar boven